مقدمه
لزوم پوشیدگی زن در برابر مرد بیگانه یکی از مسائل مهم اسلامی است. در خود قرآن کریم درباره ی این مطلب تصریح شده است. بنابراین در اصل مطلب از جنبه ی اسلامی نمیتوان تردید کرد. رعایت پوشش توسط زن در برابر مرد بیگانه، یکی از مظاهر لزوم حریم میان مردان و زنان اجنبی است، همچنان که عدم جواز خلوت میان زن و مرد نامحرم یکی دیگر از مظاهر آن است.
هر انسانی یک بعد شخصیتی دارد و یک بعد جنسیتی. زن بی حجاب با جنسیت خود وارد جامعه می شود؛ از طرف دیگر مردان هم برخی با جنسیت خود وارد جامعه می-شوند و برخی با شخصیت خود. در تقابل دو گروه از زنان و مردانی که با جنسیت خود در جامعه حضور یافته اند، این مردان هستند که بر زن غلبه پیدا می کنند زیرا جنسیت مرد از جنسیت زن قویتر و سودجوتر است.
مفهوم خانواده
نظام خانواده، یک نهاد اساسى و محورى در جامعه است و به عنوان هسته ی اولیه براى سایر نهادهاى اجتماعى به شمار مى رود. این نظام کوچکترین واحد اجتماعى است که اساس و زیرساخت واحدهاى بزرگ اجتماعى بشرى به شمار مى رود. افرادى که در این واحد کوچک اجتماعى رشد مى یابند و تربیت مى شوند به میزان رشد و شکوفایىشان در واحدهاى اجتماعى بزرگ انسانى سهم دارند. افرادى که روزى به عنوان فرمان-رواى مقتدر و سیاستمدار سترگ و مدیر نیرومند، و مبتکر توانا در جامعه ظهور مى کنند و مسئولیتهاى سنگین و خطیرى را به عهده مى گیرند، نظام خانواده و کانون گرم پدر و مادر، تربیتگاه نخستین آنها است.
رشد و شکوفایى این نظام محبوب و بىبدیل، مرهون شناخت و رعایت دقیق حقوق هریکى از اعضاى آن نسبت به یکدیگر است؛ همانطورى که نظامهاى بزرگ اجتماعى، قوانین و حقوق خاص خودشان را در ارتباط با اداره و استحکام و رشد و بالندگى دارند.خانواده را می‌توان به صورت پلی در نظر گرفت، میان آن چه که هایک، «سازمان‌ها» یا نهادهای اجتماعی رودررو و «نظامها» یا نهادهای اجتماعی معمول در جامعه ای بزرگ می‌نامند، از این رو، نقش اساسی خانواده به مضامین آشنایی ها یکی دانش و انگیزه‌ها بازمی‌گردد. خانواده، به ما کمک میکند تا نقش‌های اجتماعی آشکار و ضمنی لازم برای عملکرد در جهان بیرون را بیاموزیم. خانواده، امکان آموزش این نقش‌ها به ما را دارد، چرا که نزدیکترین افراد به ما که از دانش و انگیزه ی لازم برای آموزش این نقش‌ها برخوردار هستند، خانواده ی ما هستند.
مهمترین ارکان در نظام خانواده پدر و مادر و زن و شوهر هستند که هرکدام از حقوق ویژهاى در ارتباط با یکدیگر و نیز با فرزندان برخوردار هستند. رعایت این حقوق، رشته هاى پربار نظام خانواده را مستحکم مىسازد. تأمین شرایط زندگى شیرین و شایسته و ایجاد محیط سالم و امن، محصول ایمان و اعتقاد زن و مرد به قانون دینى و عمل بر طبق آن است.1
انواع خانواده
1- خانواده ی به‌سامان:
از نظرگاه کلّی، خانواده ی به‌سامان، خانواده‌ای مبتنی بر روابط نخستین (بسیار نزدیک و رودررو) و پایبند به اخلاق، حقوق و مسئولیت‌پذیری متقابل، بهره‌مندی از عواطف یکدیگر، اعتدال در روابط، انضباط دوطرفه و استوار، کنترل کافی و رعایت اصول و ضوابط و... است.4 ویژگی این نوع از خانواده‌ها، استحکام و ثبات در روابط بین اعضای خانواده است که وظایف و نقش‌های هر یک از اعضا روشن و مشخص است و از سوی هر کدام، به خوبی ایفا میشود.
2- خانواده ی نابسا‌مان:
این نوع از خانواده ـ آن چنان که از نامش پیداست ـ خانواده‌ای است از هم‌گسیخته و بی‌ثبات که همه یا برخی از اعضا، با نقش‌های مورد انتظار از آنها آشنایی کافی ندارند و یا در ایفای آنها با مشکلْ روبه رو هستند. در این خانواده، اصول و ضوابط زندگی مشترک رعایت نمی‌شود و افراد، حقوق یکدیگر را به رسمیت نمی‌شناسند و تکلیف و مسئولیت خود را در مقابل یکدیگر انجام نمی‌دهند.
کارکردهای خانواده
کارکرد خانواده به عنوان میانجی، در اجتماعی شدن فرزندان و هم نوائی عمیق آنها با هنجارهای اجتماعی، از اهمیت ویژهای برخوردار است. جنبه‌های ژرف و نهان شخصیت انسان ناشی از آموزش و پرورش دوران کودکی است و از آنجا که نخستین سالهای زندگی انسان در محیط خانواده می‌گذرد و در این دوران است که پایه شخصیت او گذاشته میشود، می‌توان به اهمیت خانواده و تاثیری که در پرورش فرد و قوای روحی و اخلاقی او دارد پیبرد.
علاوه بر کارکرد اجتماعی نمودن، دیگر کارکردهای خانواده در ارتباط با انواع آن متفاوت است ولی در هر حال می‌توان ویژگیهای اساسی مشابهی را در انواع مختلف خانواده تشخیص داد. وظیفه ی فرزندزائی ، ایجاد هویت اجتماعی، حمایت و ارشاد فرد، از جمله کارکردهایی است که در تمام جوامع و انواع خانواده ها عمومیت دارد.
روشهاى تحکیم خانواده
1- استحکام روابط میان اعضا
علاقه داشتن به یک رابطه ی سالم، ایجاد یک کانون گرم و صمیمى و رسیدن به تفاهم، مسئولیت همه ی اعضاى خانواده بهویژه زن و شوهر است. مىتوان گفت که حل مسائل زناشویى و خانوادگى مستلزم کوشش همه جانبه ی اعضاى خانواده بهخصوص زن و شوهر است.2
2- پیوند بین اعضاى خانواده
در ارزیابى روابط زناشویى، هر یک از زوجها باید بدانند که همسر او نزدیکترین و محرمترین فرد به او است. لذا توصیه مىشود به همسرتان به عنوان یک نیمهتن، حامى و پشتیبان نگاه کنید و تلاش نمایید وى را خوش-بخت کنید. خداوند در قرآن کریم مى فرماید: «هُنَّ لباسٌ لکُم وَ انتُم لباسٌ لهنَّ؛ زنان به منزله ی لباسى براى شمایند و شما به منزله ی لباسى براى آنها.»
3- کسب دانش و مهارت
انجام دادن هر کارى به مهارت و دانش نیاز دارد. یعنى براى یک همسر توانا شدن، باید دانایى ها، دانشها و مهارتهاى لازم را کسب کرد. از این رو توصیه مىشود با مطالعه ی کتابهاى مربوط به تعلیم و تربیت، روان-شناسى خانواده و آئین همسردارى و شرکت در جلسههاى آموزشى خانواده به دانش و مهارت خود بیفزایند.3
4- روابط سالم میان اعضا
خانواده نهاد اصلى و ویژه در جامعه است و برقرارى روابط انسانى سالم و درست میان اعضاى خانواده مهم-ترین عامل سلامت خانواده است. سعى کنید با همدلى، همفکرى، همکارى و هماهنگى، روابط سالمى را میان اعضاى خانواده ی خود برقرار نمایید. امام صادق(ع) فرمودند: «وَ مَن حَسُن بِرُّه باَهلِه زاد اللّه ُ فى عمرِه؛ هر کس با خانوادهاش نیک رفتار باشد، خداوند بر عمرش بیفزاید.»
5- ایجاد امنیت روانى
لازمه ی استمرار روابط زناشویى سالم، داشتن تعهد و وفادارى، اعتماد، انصاف، صمیمیت، پذیرش متقابل، سعه-ی صدر، تفاهم و اعتماد است. با رعایت این اصول نسبت به همسرتان احساس مسئولیت کنید و در خانه، فضایی سرشار از امنیت عاطفى ایجاد کنید. امام سجاد(ع) فرمود: «... و اِنَّ أرضاکم عند اللّه أسبغکم على عَیاله؛ خدا از کسى که زمینه ی آسایش خانواده ی خود را [آبرومندانه] فراهم سازد خشنودتر است.»
6- تأیید همدیگر
مورد صحبت و توجه قرار گرفتن از نیازهاى اساسى انسان است. سعى کنید در روابط زناشویىتان به طریقى رفتارهاى مطلوب همسرتان را مورد توجه قرار دهید و تأیید کنید. همسر شما باید بفهمد که براى او ارزش قائل هستید. خلاصه آن که تشویق، تأیید و بیان نکات مثبت، باید به طور آشکار و یا در جمع باشد و تذکر نکات منفى و انتقاد باید به شکل محرمانه و در تنهایى صورت گیرد. پیامبر اسلام(ص) فرمودند: «خَیرکُم خَیرکُم لاَهلِه؛ بهترین شما، بهترین براى خانوادهاش است.»
7- برخورد منطقى با مشکلات
باید در نظر داشت که مشکل یک طرف و شیوه ی برخورد با مشکل طرف دیگر است. به جاى اتخاذ روش پرخاشگرانه، خشونتآمیز و بدبینانه، بهتر است روش مسالمتآمیز، صمیمانه و خوشبینانه را انتخاب کرد. اگر رفتارى براى شما مبهم است، ساده ترین راه این است که از همسرتان سؤال کنید هدف شما از انجام این کار چیست؟ منظور شما از این حرف چیست؟ چرا این گونه رفتار مىکنی؟ چطور شد که این گونه عمل کردى؟ و غیره.
8- جلوگیرى از سوء تفاهم
مهمترین عامل پدیدآیى مسائل و مشکلات زناشویى، سوء ارتباطات و سوء تفاهمات است. هر زن و مردى به سهم خود مسئولیت دارند که از به وجود آمدن این مسائل پیشگیرى کنند و در اولین فرصت ممکن، به حل و فصل آنها بپردازند زیرا سوء تفاهمات به صورت یک فرآیند مخرب و پیش رونده عمل مىکنند. گاهى یک سوء تفاهم کوچک مانند گلوله ی برفى است که بر اثر غلطیدن از فراز کوه به تدریج به یک بهمن بزرگ4 تبدیل می-شود.
موقعیت خانواده از نظر اسلام
همان طور که سازمان بدن انسان از واحدهای مختلفی ترکیب یافته و رابطه ی طبیعی بین آنها وجود دارد، جامعه نیز از هسته‌ها و واحدهای کوچک خانواده تشکیل شده است. وقتی در روابط اعضای خانواده، حسن تفاهم و صمیمیت و عواطف انسانی حکمفرما گردد و همه ی اعضای آن به مثابه زنجیری به هم پیوسته و متحد باشند، سازمانی کامل و صحیح در پرتو این هماهنگی پدید می‌آید و در نتیجه بنیان یک اجتماع سالم و نیرومند پایه-گذاری گردیده، نیروهای آنان در مسیر سعادت همگانی بسیج میشوند.
برعکس، وقتی این واحدهای کوچک - که تشکیل دهنده ی اجتماع هستند - دستخوش هرج و مرج و آشفتگی شده، از راه اعتدال فاصله گیرند، چرخ‌های اجتماع نیز از رشد و تکامل باز می‌ماند. پراکندگی و تشتت،نظام اجتماع را از هم می گسلاند. انسان به مقتضای آفرینش خود، سخت علاقه مند به بقا و ادامه ی حیات خویشتن است. و برای نیل به این تقاضای درونی از هیچ کوشش و تلاشی خودداری نمیکند. بهترین و آسان-ترین وسیله برای تأمین هدف انسان، ایجاد نسل است زیرا فرزند جزئی از وجود شخص و دنباله ی حیات و هستی آدمی است و پاسخ به این تقاضای شدید فطرت با تشکیل خانواده و عهدهدار شدن مسئولیت‌های خانوادگی آغاز می‌گردد. 5
اسلام با تشویق به تشکیل خانواده که بهترین وسیله برای حفظ عفت عمومی است به مبنای فطرت پاسخ مثبت میدهد و زناشوئی را یگانه وسیله ی پیدایش فرزندان درستکار و حفظ بقاء نوع شناخته است: «خداوند برای شما از جنس خودتان همسران قرار داد و برای شما از همسرانتان فرزندان نوادگان پدید آورد و چیزهای پاکیزه برای شما نمود» 6
اسلام برای جلوگیری از انحراف نیروی جنسی جوانان از مسیر طبیعی و نجات آن از فشار این غریزه، به مسئولین خانواده توصیه میکند وسائل ازدواج جوانی که به حد رشد کافی رسیده را فراهم سازند. چه بسا جوانانی که شخصا شرائط و امکانات تشکیل خانواده برایشان میسر نیست و در اثر فشار نیروی غریزی خود در معرض فساد و تباهی قرار می گیرند.اسلام معتقد است تشکیل خانواده و به کار بستن قوانین ازدواج تنها راه جلوگیری از مفاسد افراط و تفریط جنسی و سعادتمندانه زیستن جامعه ی انسانی است.
اسلام به منظور استحکام روابط اعضای خانواده با یکدیگر، قوانین و مقرارات جامعی ارائه داده و روابط آنها را با دقیق‌ترین اسلوب نظام بخشیده است. ازدواج بهعنوان «پیمان محکم»7 تعبیر آورده و همه ی مسائل مادی را از هدف خود دور ساخته است و برای اینکه اعضای خانواده از یک وحدت صوری و معنوی برخوردار شوند و روابط آنها بر محور همبستگی کامل بچرخد، وظایف و اداره ی این سازمان را به طور عادلانه بین زن و مرد تقسیم کرده تا هر کدام به مقتضای استعداد و ذهنی که در آن مهارت پیدا کرده، متعهد اداره ی قسمتی از امور زندگی شود.
«زن و مرد نسبت به همدیگر حقوق متقابل دارند.» اسلام در زمینه ی شغل، امکانات طبیعی و سرشت زن و مرد دقیقا ملاحظه کرده است. از طرفی مرد عهدهدار شئون اقتصادی و تولیدات مادی و امور مربوط به آن می‌گردد، از طرف دیگر زن، تولیدات انسانی و پرورش نسل و نظارت در امر خانواده را به عنوان وظیفه ی اصلی خود می‌پذیرد.
جمع بندی و ارائه ی پیشنهادات
از آنجا که فرهنگ ملی ما با اسلام در آمیخته، مشخصا در جبهه ی مقابل برهنگی و بی حجابی قرار داریم. در اینجا مشکل اساسی در مقابل بی عفتی و برهنگی زنان، نبود استراتژی معین در برابر این معضل اجتماعی است.یکی از راهکارهای مقابله با این معضل، نوسازی و بازسازی نظامها، دستگاه های سیاسی، قوانین و ساز و کارها برای تحقق فرهنگ آرمانیِ اسلامی - ایرانی خود است. در این راهکارها بایستی فرهنگ جامعه را در ابتدای امر مورد بازخوانی و شناخت قرار داده، با رفع نواقص، فرهنگی را که مطلوب است مشخص نمود.
برای مقابله با بی حجابی و تزلزل بنیان خانواده در جامعه ی اسلامی، شایسته است یک برنامه ریزی فرهنگی اصولی و اساسی با ویژگیهای ذیل صورت گیرد؛ آینده نگری، جامعیت، تنوع پذیری، مصون سازی، دشمن ستیزی، شورآفرینی و نشاطانگیزی، هماهنگ سازی و اولویت پیشگیری بر درمان.برنامه های مطلوب فرهنگی باید شورآفرین و نشاطانگیز باشد تا به نیاز جوانان پاسخ گوید و با رغبت و ذوق آنان سازگاری بیشتری داشته باشد. در ادامه چند پیشنهاد و راهکار جهت جلوگیری و مبارزه با بیحجابی و مستحکم کردن پیوندهای خانواده، در نظام خانواده ارائه میدهیم.
در مرحله ی اول، خود دختران و زنان جامعه باید اهمیت موضوع را درک کرده، ضمن تقویت حس دشمنشناسى، ترفندها و حیلههاى دشمنان را بشناسند و براى مقابله با آن چاره اندیشى کنند و در مرحله ی بعد، خانواده‌ها نیز باید در برابر این بحران خانمان برانداز ساکت ننشینند و ضمن درک شرایط موجود، با افزودن آگاهىهاى خود، این مسائل را مد نظر قرار دهند:
1 . نظارت بر شیوه ی استفاده ی فرزندان از شبکههاى اینترنتى و دستگاههاى خبرى؛
2 . تشویق فرزندان به پیوند با اماکن مذهبى و مشارکت در جلسات معنوى و مذهبى؛
3 . پر کردن اوقات فراغت فرزندان با برنامههاى مفید و کیفى؛
4 . افزودن شناخت و آگاهىهاى عمیق در مورد دشمنشناسى و نقشههاى دشمن؛
5 . وادار کردن اعضاى خانواده به مطالعه و پژوهش پیرامون آسیبشناسى بی حجابی و بی عفتی؛
6. مصون سازى اعضاى خانواده با ایجاد تعهد در آنان و تقویت حس پاکدامنی و عفاف؛
7 . تحکیم پیوند اولیا و مربیان با مدارس و مراکز آموزشى و کسب آگاهى از وضعیت تحصیلى آنان؛
8 . رفع نیازهاى مادى و معنوى اعضاى خانواده در حد توان و اهمیت دادن به نظرات و پیشنهادات آنان؛
9 . گسترش فرهنگ امر به معروف و نهى از منکر در میان اعضاى خانواده و شناخت مراحل و مراتب آن؛
10 . ایجاد رابطه با نهادها و سازمانهاى مؤثر براى جذب فرزندان و پرورش خلاقیتهاى درونى آنان؛
11 . ترغیب افراد خانواده به روى آوردن به ورزش سالم و ایجاد زمینه ی لازم براى سلامتى روحى و جسمى آنان؛
و هر موضوع دیگری که می تواند دختران و زنان جامعه ی اسلامی را از گزند بیحجابی و بیعفتی مصون داشته، به تبع آن به حفظ و استحکام بنیان خانواده اضافه شود.
پی نوشت:
1. نگاهی به جایگاه خانواده در اسلام، بشارت، فصلنامه ی فرهنگی – اجتماعی، سال هفتم، ش24، بهار1384.
2. مشکینی، علی، ازدواج در اسلام، ترجمه ی احمد جنتی، تهران، انتشارات یاسر، 1359، ص31.
3. شفیعی مازندرانی، محمد، راز خوشبختی و اعجاز ازدواج، قم، انتشارات عطرآگین، 1385، ص53.
4. قائمی، علی، تشکیل خانواده در اسلام، تهران، انتشارات امیری، 1375، ص45.
5. اشرافی مرتضی، نقدی بر فمینیسم (با تکیه بر تعالیم اسلامی)، قم، انتشارات قدس، 1384، ص86.
6. نمل، آ یه ی 72.
7. نساء، آیه ی 25.
8. بقره، آیه ی 228.
9. پیشین، اشرافی مرتضی، ص113.
10. همان، ص117.
مرتضی اشرافی
منبع:ماهنامه پیام زن،شماره228
